चन्द्रग्रहणं राहुकृतं भूभाकृतं वा ?

Author
प्रो.हंसधर झा
आचार्य, ज्‍योतिष विभाग, के.सं.वि.वि. भोपाल परिसर, भोपाल

प्रो. हंसधर झाः आचार्यः, ज्योतिषविभागः राष्ट्रियसंस्कृतसंस्थानम्, भोपालपरिसरः

            मन्ये, नहि कोऽप्यपरिचितो राहुशब्देन प्रायोऽत्र खलु भारतवर्षे। यतो हि भारतवर्षमिदं वेदस्मृतिपुराणप्रधानं पुराणादौ चावलोक्यते यच्चन्द्रग्रहणं हि राहुकृतमिति। परन्तु ज्यौतिषसिद्धान्ते तु ग्रहणमिदं भूभाकृतमित्युच्यते। एवमत्र पुराणज्यौतिषसिद्धान्तयोर्वैमत्यमैकमत्यं वेति विचारणीयम्।

            अत पौराणिकमते – विप्रचित्तसिंहिकयोः पुत्रोऽयं राक्षसविशेषो राहुः। सिंहिकायाः पुत्रत्वादेवायं सैहिकेयोऽपि कथ्यते। यथमारकोषे[i]सैंहिकेयो विधुन्तुदः इति। अयं हि देवानां मध्येऽमृतवितरणसमये छलेनामृतमपिबद्, यद्रहस्यं सूर्यचन्द्रौ ज्ञात्वा तत्क्षणमेव विष्णुं प्रत्युक्तवन्तौ। एवं ज्ञातवृत्तौ नारायणः सत्वरमेव चक्रेण तस्य शिरश्चिच्छेद। परन्त्वमृताऽऽस्वादनहेतोस्तस्य शिरोऽमरत्वं प्राप्य ग्रहतां गतम्। तद्यथा[ii]

                                    सिंहिकातनयो राहुरपिबच्चामृतं पुरा।

                             शिरश्च्छन्नोऽपि न प्राणैस्त्यक्तोऽसौ ग्रहतां गतः।।

            परन्तु कुत्रचिद् राहोश्शिरश्छेदनमन्यथैव वर्णितम्। वृहत्संहिताया भट्टोत्पलीयविवृत्तौ कौशिकपराशरयोः प्रश्नोत्तररूपोऽयं प्रसङ्गो विवृतकारेणोपस्थापितः। तत्र कौशिकेन कृते प्रश्ने भगवान् पराशर उत्तरयति पुरा पुरुहूतपितरं कश्यपमपत्यार्थकाले सिंहिकाभियाचयामास। तस्मै मुनिरकालयाच्ञाकोपाद्दारुणं यमकालान्तकोपसुतमदात्। यं राहुरित्याचक्षते कुशलाः। स जातमत्र एवाऽदितिसुतं सङ्गरावमर्दादनु विमुखीकृतः क्रोधाद्धिमवति दिव्यमत्युग्रमयुतं वर्षाणां तपोऽतप्यत। स पितामहाद्दिवि चरणममरतां सुरविजयमर्कचन्द्रसम्भक्षणं च वरमभिवरयामास। तस्मै भगवानमरगुरुः स्वयम्भूः प्रहसन्नुवाच। अतिवरमशक्तस्तवमेतौ जरयितुं किन्त्वेवमस्त्वित्युक्त्वाऽन्तर्हिते भगवति दिनकररजनिकरावभिदुद्राव राहुः। ततो हरिररिविमथनं चक्रमुपरि परिक्षिप्यास्य शिरश्छित्वोवाच। सर्वमवितथं पितामहवचो भवतु स्वे स्वे योगे पर्वणि ग्रहणं कुर्वन् जगतः शुभाशुभाना कर्ता भविष्यतीति।[iii]

            अत्र जायते जिज्ञासा यद् राहुरयं यदि मूर्तिमान् ग्रहस्तदा कथं न नभोमण्डले दृश्यत इतरग्रह इव? तत्र कैश्चिद् युक्तिरियं दीयते यद् राहुरयं कृष्णवर्णत्वादाकाशे नावलोक्यते परन्तु ब्रह्मणो वरप्रदानाद् ग्रहणसमयादन्यत्र न दृश्यते। तद्यथा[iv] -

                                    इन्द्वर्कमण्डलाकृतिरसितत्वात् किल न दृश्यते गगने।

                             अन्यत्र पर्वकालाद्वरप्रदानात् कमलयोनेः।।

            केचिदाचार्यास्तु सैंहिकेयाख्यं राहुं मुखपुच्छविभक्ताङ्गं कथयन्ति। अर्थात् मुखपुच्छाभ्यां परतो नान्यदवयवादिकं राहोरस्येति। यथाऽत्र वीभद्रः[v] -

                                    सिंहिकातनयस्यास्य राहोः पुच्छमुखादृते।

                             नान्यदस्ति परं बाहुकटिपादकरादिकम्।।

            केचित्तु सर्परूपो राहुरिति वदन्ति। यथा- भुजङ्गमाकारमुपदिशन्त्येक इति। अपि चात्र वसिष्ठवचनं यथा[vi] -

                                    भषट्कान्तरितो राहुः सूर्याचन्द्रमसावुभौ।

                             छादयत्युरगाकारो वरदानात्स्वयम्भुवः।।

            परन्तु ज्योतिषसिद्धान्ते तु चन्द्रग्रहणं भूभाकृतमित्युच्यते। तत्र का नाम भूभेत्यत्र – भुवः पृथिव्या भा छाया भूभा। अर्थाद् भूबिम्बाद् यस्यां दिशि सूर्यविम्बं तद्विरुद्धदिशि तमोमयी या छाया सा भूभा। वर्तुलाकारयो रविभूबिम्बयोः परितः कृताभिः क्रमस्पर्शरेखाभिः भूबिम्बस्य लघुत्वाद् भूबिम्बाभिमुखं क्रमशोऽपचीयमाना संकुचिताकारा दीर्घा सूची जायते सैव भूभा। सा दीर्घतया चन्द्रकक्षामप्यतिक्रम्य बहिर्गच्छति। तथोक्तं भास्करेण[vii] -

                                    भानोर्बिम्बपृथुत्वादपृथुपृथिव्याः प्रभा हि सूच्यग्रा।

                             दीर्घतया शशिकक्षामतीत्य दूरं बहिर्याता।।

            एवमस्या एव भूभाया अन्तर्यदा प्रविशति चन्द्रबिम्बं तदा तदुपरि रविकिरणसंयोगावाद्राविबिम्बभिन्नबिम्बानां स्वतः प्राकाशाभावाच्च तद्बिम्बमनुज्ज्वलं खण्डितप्रायं वा प्रतीये। तदैव बिम्बस्यादर्शना सकलग्रासः सकलग्रहणं वा कथ्यते।

            एवं राहुकेतू सर्पावयवौ, कस्यचिद्राक्षसस्य शिरः पुच्छौ वा रविचन्द्रौ क्रोधवशेन ग्रसत इत्याकारिका या पौराणिकी गाथा तस्याः सिद्धान्तशास्त्रेण सम्बन्धो नास्तीति खगोलमर्मज्ञानां गणिताभिमानिनां मतम्। वस्तुतो मतमिदं सत्यं तथापि श्रुतिस्मृतिपुराणदृष्ट्या संहिताशास्त्रदृष्ट्या च कथनमिदं न सत्यम्। अत्रोभयोरपि पक्षयोर्मतसमन्वयं कुर्वता भास्कराचार्येण लिखितं सिद्धान्तशिरोमणौ[viii] -

                                    राहुः कुभामण्डलगः शशाङ्कं

                                                शशाङ्कगश्छादयतीनबिम्बम्।

                             तमोमयः शम्भुवरप्रसादात्

                                                सर्वागमानामविरुद्धमेतत्।।

            अर्थाद्राहुरनियतगतिस्तमोमयो ब्रह्मवरप्रदानाद् भूभां प्रविश्य चन्द्रं छादयति, चन्द्रं च प्रविश्य रविं छादयतीति सर्वागमानामविरुद्धम्। एवमेव श्रीपतिः[ix] -

                                    भूच्छायायां प्रविष्टः स्थगयति शशिनं शुक्लपक्षावसाने,

                             राहुर्ब्रह्मप्रसादात् समधिगतवरस्तत्तमो व्यासतुल्यः।

                             ऊर्ध्वस्थं भानुबिम्बं सलिलमयतनोरप्यधोवतिं बिम्बं,

                             संसृत्यैवं च मासव्युपरतिसमये स्वस्य साहित्यहेतोः।।

            अत्रोपर्युक्तयोरुभयोरपि मतयोः समन्वयं पण्डितगङ्गाधरमिश्र एवं करोति – पुराणज्योतिषसिद्धान्तयोरुभयमपि मतमेकरूपमेव विद्यते, तथोच्यते -  तमस्तु राहुः स्वर्भानुः सैंहिकेयो विधुन्तुदः, इत्यमरकोषप्रमाणतो भूभारूपक एव राहुः फलित तथा च क्वचित् –

                                    वृत्तसम्पातराहुस्तु ग्राहकं तनुमाश्रयन्।

                             रविचन्द्रौ ग्रसत्येष ग्रहणं तेन जायते।।

            इत्यस्यापि भावस्तदनुकूल एव – यथा क्रान्तिविमण्डलयोः सम्पातासन्नप्रदेशे चन्द्रस्य शराल्पतया ग्रहणसम्भवो भवति। न त्वसुरविशेषः काश्चिद्राहुः। चेत्तथा? तदा कथं न पूर्णान्तभिन्ने काले चन्द्रमसं गृह्णाति ? अथ यदि वेदोक्त – प्रमाणम् राहुर्वै हस्ती भूत्वा चन्द्रं छादयति – इत्युच्यते, तदा तस्याप्यर्थस्तावद् विचारणीयः राहुरन्धकाररूपो हस्ती हस्त्याकारको भूत्या अर्थाद्यथा गजोऽप्राप्यपदार्थग्रहणेच्छया शुण्डादण्डं प्रसार्याग्रपादद्वयं संकोच्य तिष्ठँल्लक्ष्यते तथैवाग्रतः सूच्याकारा पृष्ठतो विपुलस्वरूपप्रदेशा भूभा भवति। अतः कविप्रवरैः प्राचीनै रूपकोक्त्या एतल्लिखितम्। तत्र चन्द्रग्रहणे भूभैव च्छादिकेति साम्बपुराणे स्पष्टमभिहितमिति[x]।।

            वस्तुतो जानन्त्येव सर्वे यत् प्राच्यानां मते भूः स्थिरा सूर्यश्च चलः। तत्र सूर्यो यस्मिन् वृत्ते भ्रमति तत्क्रान्तिवृत्तम्। क्रान्तिवृत्तात्स्वस्वशरतुल्येऽन्तरे स्वस्वविमण्डले ग्रहा भ्रमन्ति। अनयोर्ग्रहविमण्डलक्रान्तिवृत्तयोः सम्पात्तौ पातसंज्ञकौ। त्र पूर्वसम्पातो (यतः क्रान्तिवृत्ताद्विमण्डलमुत्तरे भवति) राहुः पश्चिमसम्पातः (यतः क्रान्तिवृत्ताद् विमण्डलं दक्षिणे भवति) केतुरिति। एवं पातो नाम राहुरित्यतत्र स्पष्टं प्रमाणं सूर्यसिद्धान्ते। यथा[xi] -

                                    दक्षिणोत्तरतोप्येवं पातो राहुः स्वरंहसा।

                             विक्षिपत्येष विक्षेपं चन्द्रादीनामपक्रमात्।।

            अथ च पूर्वोक्ता या भूभा तस्यां नहि सर्वदैव राहुत्वम्। यतो भूभा तु प्रतिक्षणं नभसि तिष्ठत्येव परं नहि सर्वदा चन्द्रं गृह्णाति। अपि तु यस्यां पूर्णिमायामियं भूभा क्रान्तिविमण्डलसम्पातगता भवति तदैव भूभारूपो राहुश्चन्द्रं गृह्णाति चन्द्रग्रहणं वा भवति। यतो वस्तुगत्या राहुकेत्वोः स्थाने ग्रहगोले वृत्तद्वयसम्पातविशेषयोरेव प्रतिपादिते।

            एवमुपर्युक्तविषयपर्यालोचनया फलितमिदं यच्चन्द्रग्रहणं नैव केवलं भूभाकृतं नैव केवलं वृत्तसम्पातरूपराहुकृतं वा। अपि तु चन्द्रग्रहण भूभाकृतं तदेव यदा भूभेयं क्रान्तिविमण्डलसम्पातरूपराहुयुक्ता स्यादिति दिक्।

 


 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


3 Comments

Amanda Martines 5 days ago

Exercitation photo booth stumptown tote bag Banksy, elit small batch freegan sed. Craft beer elit seitan exercitation, photo booth et 8-bit kale chips proident chillwave deep v laborum. Aliquip veniam delectus, Marfa eiusmod Pinterest in do umami readymade swag. Selfies iPhone Kickstarter, drinking vinegar jean.

Reply

Baltej Singh 5 days ago

Drinking vinegar stumptown yr pop-up artisan sunt. Deep v cliche lomo biodiesel Neutra selfies. Shorts fixie consequat flexitarian four loko tempor duis single-origin coffee. Banksy, elit small.

Reply

Marie Johnson 5 days ago

Kickstarter seitan retro. Drinking vinegar stumptown yr pop-up artisan sunt. Deep v cliche lomo biodiesel Neutra selfies. Shorts fixie consequat flexitarian four loko tempor duis single-origin coffee. Banksy, elit small.

Reply

Leave a Reply